काठमाडौँ । ‘स्थानीय जनता नै स्मारकका अभिभावक हुने भएकाले क्षतिग्रस्त स्मारकहरुको पुनःनिर्माण एवं जीर्णोद्धारसम्बन्धी कार्यका विभिन्न चरणमा उनीहरुको सहभागिता सुनिश्चित गरिनेछ ।’ भूकम्पले क्षति पु¥याएका सम्पदाहरुको संरक्षण एवम् पुनःनिर्माणसम्बन्धी आधारभूत निर्देशिका–२०७२ को बुँदा नं १३ मा उल्लेख गरिएको यो वाक्यांश अनुसार काम भएको भए सम्पदाप्रति नयाँ पुस्ताको अपनत्व बढ्ने थियो । तर व्यवहारमा यसको अभ्यास भएन ।
यो व्यवस्था कागजमा देखाउनकै लागि गरिएको जस्तो लाग्छ । निर्माण व्यवसायीलाई ठेक्का दिएर पुरातत्व विभागले जिम्मेवारीबाट पन्छन खोजेजस्तो भान हुन्छ । ठेक्का प्रक्रियामा जाँदा रकमको निश्चित प्रतिशतको कमिसनले विभागका अधिकारीलाई लोभ्याएको तर्क गर्नेको पनि कमी छैन ।
ऐतिहासिक सम्पदा पुनःनिर्माणमा समुदायलाई बेवास्ता गरिँदा काममा ढिलाइ हुुनाका साथै स्थानीयवासीमा संस्कृतिप्रतिको लगाव घट्ने खतरा बढेको छ । यसले सम्पदाको संरक्षण र संवद्र्धनमा पनि प्रभाव पार्नेछ ।
विभागले रातो मच्छेन्द्रनाथ मन्दिर पुनःनिर्माणका लागि श्रीलंकाली सरकारसँग समझदारी गर्नु अघिदेखि नै स्थानीयवासीले समुदाय स्तरबाटै काम गर्न पहल गरेका थिए । विभागमै कार्यरत एक स्थानीयवासीको तिकडममा समुदायलाई पन्छाएर ठेक्का प्रक्रिया अघि बढाइएको स्थानीय बिकेश श्रेष्ठले रासससँग गुनासो गरे ।
“एकैजना दाता मन्दिर पुनःनिर्माण गर्न पुग्ने सहयोग गर्न आएका थिए, विभागकै असहयोगका कारण त्यो काम अघि बढ्न सकेन, अरु स्थानीय दाता पनि आफूले सकेको सहयोग गर्न तयार थिए, स्थानीय र दाताको सहयोग जुटाएर मन्दिर बनाउन पाएको भए यो सम्पदामा हाम्रो अपनत्व बढ्ने थियो” – उनले भने ।
समुदायले नै मन्दिर बनाउनुपर्छ भनी लागेका मानिसलाई निर्माण व्यवसायीले ज्यामीको काम दिएपछि विरोधका स्वर मधुरो भयो । केही स्थानीयवासीले काम नपाइने भयले सम्पदा समुदायले नै बनाउने मागमा सौदाबाजी गरे । विभागका प्राविधिक शाखा प्रमुख इञ्जिनीयर सम्पत घिमिरे भने स्थानीयवासीले रातो मच्छेन्द्रनाथ पुनःनिर्माण गर्ने सम्बन्धमा कुनै प्रस्ताव नल्याएको दावी गरे ।
“स्थानीयवासीले हामी नै पुनःनिर्माण गर्छौँ भनी निवेदन लिएर आएको भए हामी प्राविधिक सहयोगसहित जिम्मा दिने थियौँ, लिखित रुपमा स्थानीयवासीले आफैँ पुनःनिर्माण गर्छौँ भन्ने कुनै निवेदन विभागमा दर्ता गराएका छैनन्” – उनले भने । श्रीलंकाली सेनाका मेजर पिएएएस पेरेराको नेतृत्वमा चार इञ्जिनीयरले पुनःनिर्माणको काम हेरिरहेका छन् । छ महिनामा श्रीलंकाली सेनाका इञ्जिनीयर फेरिने गरेको विभागका इञ्जिनीयर पूर्णबहादुर श्रेष्ठले बताए । उनले भने – “पुनःनिर्माणको ठेक्का पाएको प्रेरा/थेगिम/तुलसी जेभीको थेगिम समूहले रातो
मच्छेन्द्रनाथको काम गरिरहेको छ । सम्पदा निर्माणमा थेगिमको अनुभव नभएकाले काम गर्ने मेलोमेसो नै मिलेको छैन ।”
सम्पदा निर्माणको अनुभव भएका प्रेरा र तुलसीलाई साझेदार बनाएर थेगिमले ठेक्का हालेको थियो । पुनःनिर्माणमा भने थेगिम मात्र सहभागी छ । जेभीका दुवै कम्पनीलाई काम नभएर कालोसूचीमा राख्दा सबैको अभिलेख खराब हुने चेतावनी दिइएको इञ्जिनीयर श्रेष्ठले बताए ।
पुनःनिर्माण सक्नुपर्ने म्याद सकिएर छ महिना थपिएपछि बल्ल निर्माण व्यवसायीले ढुंगा ल्याएको छ । काठको अत्तोपत्तो नै छैन । रातो मच्छेन्द्रनाथ पुनःनिर्माणमा सबैभन्दा धेरै काठ नै चाहिन्छ ।
केपी शर्मा ओली पहिलोपटक प्रधानमन्त्री भएका बेला २०७२ माघ २ गते भूकम्प सुरक्षा दिवसका अवसरमा तामझामका साथ रातो मच्छेन्द्रनाथ मन्दिर पुनःनिर्माणको शुभारम्भ भएको थियो । पुनःनिर्माण शुरु भएको तीन वर्ष पुग्न लाग्दा २५ प्रतिशत पनि काम भएको छैन ।
श्रीलंकाली राजदूतावाससँग गरेको समझदारी अनुरुप विभागले टेण्डर प्रक्रिया शुरु गरी २०७३ असारदेखि काम गर्न प्रेरा/थेगिम/तुलसी जेभी निर्माण व्यवसायीसँग रातो मच्छेन्द्रनाथ मन्दिर पुनःनिर्माणको सम्झौता गरेको थियो । निर्माण व्यवसायी सुवर्णलाल श्रेष्ठ विभागले रातो मच्छेन्द्रनाथ क्षेत्रको उत्खनन् गर्न मै २०७३ असारदेखि असोजसम्मको समय लगाउँदा काम शुरु गर्न नै ढिला भएको बताउँछन् ।
“पुनःनिर्माण शुरु गर्नुअघि साइत निकालेर क्षमा पूजा गर्न अर्को दुई महिना लाग्यो, रथयात्राको साइत हेर्ने पाटनका जोशी परिवारका ज्योतिषीले नै क्षमा पूजाको साइत हेनुर्पर्ने रहेछ, यसरी काम शुरु गर्न नै पाँच महिना ढिला भयो” –उनले भने ।
श्रीलंकाली राजदूतावास र विभागले रातो मच्छेन्द्रनाथ पुनःनिर्माणका सम्बन्धमा धेरै नबोल्न भनेकाले धेरै जानकारी दिन नमिल्ने उनको भनाइ थियो । रातो मच्छेन्द्रनाथ पुनःनिर्माणका सम्बन्धमा सूचना माग्दा विभागका अधिकारीहरु पटक पटक पन्छिए । रातो मच्छेन्द्रनाथ मन्दिर र स्वयम्भूको आनन्दकुटी महाविहार पुनःनिर्माणका लागि विभाग र श्रीलंकाको बुद्धशासन मन्त्रालयबीच सन् २०१५ डिसेम्बर १५ मा समझदारी भएको थियो ।
समझदारीमा सम्पदाको मापदण्ड संरक्षणसम्बन्धी नियम कानूनका आधारमा पुनःनिर्माण गरिने उल्लेख छ । विभागको मार्गनिर्देशनमा श्रीलंकाले काम गर्ने व्यवस्था छ । समझदारीअनुसार आयोजना कार्यान्वयनका क्रममा आइपर्ने प्रशासनिक एवम् कानूनी बाधा व्यवधान नेपाल सरकारले हटाइदिनुपर्ने छ ।
विभागका महानिर्देशक र नेपालका लागि श्रीलंकाका राजदूत वा प्रतिनिधिको अध्यक्षतामा आयोजनाको व्यवस्थापनका लागि एक समिति गठन गर्ने व्यवस्था समझदारीमा गरिएको छ जसमा संस्कृति, पर्यटन तथा नागरिक उड्ययन मन्त्रालयका प्रमुख वा प्रतिनिधि, परराष्ट्र मन्त्रालयका प्रतिनिधि, मन्दिरका प्रमुख पुजारी, श्रीलंकाली सेनाका दुई जना प्रतिनिधि, बुद्धशासन मन्त्रालयका प्रतिनिधि, विभागको विश्व सम्पदा संरक्षण र योजना, अनुगमन तथा प्रकाशन शाखा प्रमुख पनि सदस्य रहने छन् ।
आवश्यकतानुसार समिति बैठकमा विज्ञ वा कुनै व्यक्तिलाई आमन्त्रित सदस्यका रुपमा बोलाउन सकिने व्यवस्था समेत गरिएको छ । पुनःनिर्माणको निरीक्षण विभागले गर्ने समझदारीमा उल्लेख छ । सम्झौता अनुसार छ महिना अघि नै सकिनुपर्ने एशियाकै ठूलो शिखर शैलीको यो मन्दिर पुनःनिर्माण अहिले पनि रोकिएको छ । पुस १५ सम्म म्याद थपिए पनि काम नसकिने निश्चित छ । निर्माण व्यवसायीले ज्याला नदिएकाले काम छोड्न बाध्य हुनुपरेको स्थानीय मजदुरको गुनासो छ । ज्याला नदिएकै कारण बुंगमती क्षेत्रका कामदारले काम छोडे । पुनःनिर्माणमा काम गरेका स्थानीय सोमेश महर्जन पारिश्रमिक लिन महिनौँ कुर्नुपरेकाले अन्यत्रै काम गर्न थालेको बताउँछन् । बाहिरबाट ल्याइएका कामदारले पनि सोही ज्यालाकै कारण काम गर्न मानेका छैनन् ।
पुनःनिर्माण रोकिएपछि एशियामै लामो समय मेला लाग्ने भनी विश्वव्यापी पहिचान बनाएको रातो मच्छेन्द्रनाथको सांस्कृतिक परम्परा नै धरापमा परेको ह्यग्रीव भैरवनाथ तथा बत्तीस पानेजु संघका अध्यक्ष यज्ञरत्न शाक्यको गुनासो छ । पुनःनिर्माण शुरु भएपछि ढुंगा बिच्छ्याएको नमिलेको भनी केही समय रोकियो । पुरातात्विक स्थलमा एनबी लेखिएको तराईमा बनेको ईंट्टा प्रयोग भएको भनी फेरि विवाद भयो । सम्पदा नबनाएको निर्माण व्यवसायीलाई रातो मच्छेन्द्रनाथ पुनःनिर्माणको जिम्मेवारी दिँदा समस्या आएको स्थानीयवासीको भनाइ छ । सम्पदाको स्वरुप बिग्रन थालेपछि राष्ट्र संघीय शैक्षिक, वैज्ञानिक तथा सांस्कृतिक संगठन (युनेस्को) ले स्थलगत अवलोकन गरी प्रयोगशाला परीक्षणका लागि नमूना संकलन गरेर लगेको थियो ।
पुनःनिर्माणमा सुर्की चुनाको प्रयोग राम्रोसँग नभएको भनी युनेस्कोमा उजुरी परेपछि २०७४ चैतदेखि २०७५ जेठसम्म तीन महिना फेरि काम रोकियो । पुल्चोक इञ्जिनीयरिङ क्याम्पसको प्रयोगशालामा परीक्षण गरेर ठीक छ भन्ने भएपछि मात्र पुनः काम शुरु भएको थियो । विभागले दिएको ढोकाको नक्शा नमिलेका कारण एक वर्ष काम रोकिएको निर्माण व्यवसायी श्रेष्ठको गुनासो छ । ठेक्का हाल्दा नै विभागले नयाँ घरमा राख्ने खालको ढोकाको नक्शा उपलब्ध गराएको थियो । नमिलेकै कारण ढोका पुरानो संरचनामा तीन इञ्च तल रहेकामा हाल तीन इन्च माथि राखिएको छ । विभागसँग रातो मच्छेन्द्रनाथको पुरातात्विक नक्शा नभएकैले समस्या आएको हो ।
मन्दिरमा ८० प्रतिशत काठको काम भएपनि सरकारले उपलब्ध गराउन सकेको छैन । पुनःनिर्माणमा ठूला ढुंगाको खम्बा चाहिन्छ । भूकम्पबाट ढुंगाका १३ वटा खम्बा भाँचियो । रातो मच्छेन्द्रनाथ मन्दिरमा ढुंगाका २४ वटा खम्बा प्रयोग भएको छ । ढुंगा खोज्न समय लागेको थियो । कटुवाल दहबाट ढुंगा ल्याएर काम शुरु गरिएको हो । ढुंगाको अभावका कारण समेत काममा प्रभाव प¥यो ।
लागत अनुमान भन्दा कममा ठेक्का सम्झौता पनि ढिलाइको कारण
मन्दिर पुनःनिर्माणका लागि शुरुमा रु चार करोड ७४ लाख ४५ हजारमा ठेक्का दिइयो । पछि नपुग्ने भएपछि संशोधन गरी रु पाँच करोड २१ लाख ८५ हजार २१५ बनाइयो । यतिमा पनि पुनःनिर्माण सम्पन्न गर्न नसकिने पानेजु संघका अध्यक्ष शाक्य बताउँछन् । विभाग र प्राधिकरणले समुदायले सम्पदा पुनःनिर्माणमा चासो नदेखाएका कारण निर्माण व्यवसायी लगाएर बनाउनुपरेको दावी गरिरहेका बेला केही समयपछि रथ तान्ने काम पनि ठेकेदारलाई दिने व्यवस्था नहोला भन्न नसकिने स्थानीयवासी श्रेष्ठले बताए ।
निर्माणमा खर्च भएको बिल निर्माण व्यवसायीले विभागमा पेश गरेर सिफारिश लिई श्रीलंकाली राजदूतावासमा पठाउने गरिएको छ । अरु भौतिक संरचना जस्तो सम्पदा पुनःनिर्माण भए भावी पुस्तासम्म हस्तान्तरण गर्न नसकिने उनको ठम्याइ छ । पहिले माःअपा इट्टाले बनाइएको रातो मच्छेन्द्रनाथ मन्दिर हाल एनबीमा विरोध भएपछि स्थानीय नेवा प्रयोग गरेर पुनःनिर्माण भइरहेको छ ।
मन्दिरमा काठको प्रयोग धेरै हुन्छ । काठ बुट्टा कोरेर हाल्नुपर्ने भएकाले समय, श्रम र खर्च धेरै लाग्छ । सम्पदा पुनःनिर्माण अरु जस्तो होइन यो दिगो हुनुपर्छ । यसैले पनि ढिला हुने विभागको भनाइ छ ।
गायक योगेश्वरकृष्ण अमात्यले अनुमति दिए एक्लै रातो मच्छेन्द्रनाथ मन्दिर पुनःनिर्माण गर्छु भन्ने प्रस्ताव गरेका थिए । यसैगरी ललितपुर निवासी व्यवसायी रमेश महर्जनले पनि रातो मच्छेन्द्रनाथ मन्दिर पुनःनिर्माणमा सहयोग गर्ने प्रतिबद्धता जनाए । सरोकार भएका निकायका अधिकारीले यसमा चासो नदेखाएपछि प्रस्तावमै सीमित भयो ।
अमात्य विदेशमा भएकाले उनीसँग सम्पर्क हुन सकेन । रासससँग कुरा गर्दै महर्जनले पर्यटन प्रवद्र्धन हुने गरी मन्दिर वरिपरिको बस्ती मौलिक स्वरुपमा पुनःनिर्माणको प्रस्ताव राखेपनि बुंगमतीमा सम्भव नभएपछि पिलाछेँमा काम शुरु गरेको बताए ।
महानगरलाई जिम्मेवारी दिने तयारी
गोरखा भूकम्पले क्षतिग्रस्त पुरातात्विक, ऐतिहासिक, धार्मिक र सांस्कृतिक दृष्टिले महत्वपूर्ण सम्पदा रातो मच्छेन्द्रनाथ पुनःनिर्माणको ठेक्का पाएको निर्माण व्यवसायीले काम गर्न नसक्ने भएपछि ललितपुर महानगरपालिकालाई दिने तयारी शुरु भएको छ ।
यसका लागि श्रीलंकाली राजदूतावासले प्रक्रिया शुरु गरेको हो । महानगरपालिकाका प्रमुख चिरिबाबु महर्जन राजदूतसँग यस विषयमा वार्ता भएको बताउँछन् ।
“रातो मच्छेन्द्रनाथ पुनःनिर्माण छिटो गर्न पुरातत्व विभाग र श्रीलंकाली राजदूतावाससँग कुराकानी भइरहेको छ, ऐतिहासिक महत्वको सम्पदा निर्माणका लागि आवश्यक पर्ने सहयोग गर्न तयार छौँ, सम्पदा निर्माणको अनुभव नभएको र न्यून रकममा ठेक्का सकारेकाले यो निर्माण व्यवसायीबाट काम हुने देखिएन” –उनले भने ।
मन्दिर रहेको महानगरपालिकाको वडा नं २२ का अध्यक्ष अमीरराज शाक्य नगर प्रमुख महर्जन, विभागका महानिर्देशक भेषनारायण दाहाल र राजदूतबीचको बैठकमा अहिलेसम्म भएको कामको खर्च कटाएर बाँकी रकम मन्दिर पुनःनिर्माणका लागि महानगरपालिकाको खातामा हाल्ने विषयमा कुराकानी भएको बताउँछन् । करीब २०० वर्ष अघि बनेको विश्वास गरिने रातो मच्छेन्द्रनाथ मन्दिरलाई विसं १९९० को भूकम्पले क्षति पारेको थिएन । बुंगमतीको मनकामना मन्दिर भने तोकिएकै समयमा पुनःनिर्माण सम्पन्न भयो । रु एक करोडको लागतमा यो सम्पदा सकिएको हो ।
